1. กายานุปัสสนาสติปัฏฐาน

การพิจารณากาย

คือ การตั้งสติระลึกรู้กายและอาการของกาย ให้เห็นความจริงของกายว่าเป็นของไม่เที่ยง เป็นทุกข์ และเป็นอนัตตา มีวิธีปฏิบัติหลายแบบ เช่น

• อานาปานสติ - การระลึกรู้ลมหายใจเข้าออก สังเกตลมหายใจยาว-สั้น หยาบ-ละเอียด
• อิริยาบถ - การรู้สึกตัวในอิริยาบถทั้ง 4 คือ เดิน ยืน นั่ง นอน
• สัมปชัญญะ - การระลึกรู้ชัดในการกระทำทุกอย่าง เช่น การเหลียวซ้าย-ขวา การก้มกาย การยกแขน
• ปฏิกูลมนสิการ - การพิจารณาส่วนประกอบของร่างกาย 32 ส่วน ให้เห็นความน่าเกลียด ไม่สะอาด
• ธาตุมนสิการ - การพิจารณาธาตุ 4 ในร่างกาย คือ ดิน น้ำ ไฟ ลม
• นวสีวถิกา - การพิจารณาศพ 9 ขั้น เพื่อเห็นความไม่เที่ยงของร่างกาย

2. เวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน

การพิจารณาความรู้สึก

คือ การตั้งสติระลึกรู้เวทนา (ความรู้สึก) ที่เกิดขึ้น โดยแบ่งเวทนาออกเป็น 3 ประเภท

• สุขเวทนา - ความรู้สึกสุข เช่น ความสบาย ความชื่นใจ ความพอใจ
• ทุกขเวทนา - ความรู้สึกทุกข์ เช่น ความเจ็บปวด ความร้อน ความหนาว
• อทุกขมสุขเวทนา - ความรู้สึกเฉยๆ ไม่สุขไม่ทุกข์

เมื่อเวทนาใดๆ เกิดขึ้น ให้รู้ว่า "เวทนานี้เกิดขึ้น" "เวทนานี้เปลี่ยนแปลง" "เวทนานี้ดับไป" โดยไม่ติดยึด ไม่มีความชอบหรือชัง ให้เห็นว่าเวทนาทั้งหมดล้วนไม่เที่ยง เป็นทุกข์ และเป็นอนัตตา

3. จิตตานุปัสสนาสติปัฏฐาน

การพิจารณาจิต

คือ การตั้งสติระลึกรู้สภาวะของจิต ว่าจิตกำลังเป็นอย่างไร โดยไม่ไปแทรกแซงหรือควบคุม แต่รู้ตามความเป็นจริง เช่น

• จิตมีราก (ความโลภ ความโกรธ ความหลง) หรือไม่มีราก
• จิตหดหู่ หรือฟุ้งซ่าน
• จิตมีความคิดสูง หรือมีความคิดต่ำ
• จิตตั้งมั่น หรือไม่ตั้งมั่น
• จิตเป็นอิสระ หรือไม่เป็นอิสระ
• จิตมีกิเลสครอบงำ หรือปราศจากกิเลส

การปฏิบัติข้อนี้จะทำให้เห็นความเคลื่อนไหวของจิต เห็นความไม่เที่ยงของสภาวจิต และไม่ยึดติดในสภาวะใดๆ ของจิต

4. ธรรมานุปัสสนาสติปัฏฐาน

การพิจารณาธรรม

คือ การตั้งสติระลึกรู้ธรรม หรือสภาพธรรมต่างๆ ที่เกิดขึ้นในจิต ซึ่งแบ่งออกเป็นหมวดธรรมดังนี้

• นิวรณ์ 5 - อุปสรรคของจิต ได้แก่ กามฉันทะ พยาบาท ถีนมิทธะ อุทธัจจกุกกุจจะ วิจิกิจฉา
• ขันธ์ 5 - รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ซึ่งเป็นองค์ประกอบของสัตว์
• อายตนะ 12 - ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ และรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ธรรมารมณ์
• โพชฌงค์ 7 - ธรรมที่นำไปสู่การตรัสรู้ ได้แก่ สติ ธรรมวิจยะ วิริยะ ปีติ ปสสัทธิ สมาธิ อุเบกขา
• อริยสัจ 4 - ทุกข์ สมุทัย นิโรธ มรรค

การพิจารณาธรรมจะช่วยให้เห็นกระบวนการเกิด-ดับของธรรม และเข้าใจกฎแห่งเหตุปัจจัยที่ทำให้เกิดทุกข์และความหลุดพ้น